H πολιτιστική αλλοτρίωση στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία

Εντόνως συζητείται σήμερα, μεταξύ άλλων, το ζήτημα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας που ευνοεί τις πολυεθνικές εταιρείες, βασιζόμενη κυρίως στο φθηνό κόστος παραγωγής και στην απελευθέρωση των αγορών. Επειδή η όλη διαδικασία αφορά όχι μόνον στην σχέση του εργαζομένου με την εργασία του αλλά παράλληλα και στις ιδιαιτερότητες επί μέρους λαών και ανθρώπων, εκδοχές που χαρακτηρίζονται, και οι δύο, από ένα πνεύμα αλλοτρίωσης, θα επιχειρηθεί στη συνέχεια να προσδιορισθεί το περιεχόμενο της πολιτισμικής αλλοτρίωσης στην σύγχρονη, παγκοσμιοποιημένη πλέον, οικονομία.

Υπενθυμίζεται ότι κατά την μαρξιστική ανάλυση της έννοιας της αλλοτρίωσης ο καπιταλισμός μεταμορφώνει τις σχέσεις των ανθρώπων σε σχέσεις πραγμάτων. Επισημαίνει δε επί λέξει ο Marx ότι η αυξανόμενη αξία του κόσμου των πραγμάτων είναι ευθέως ανάλογη προς την υποτίμηση του κόσμου των ανθρώπων.

Πιο συγκεκριμένα, η αλλοτρίωση αφορά την σχέση του εργαζομένου με το προϊόν της εργασίας του και τα μέσα με τα οποία παράγει. Εάν τα μέσα παραγωγής χρησιμοποιούνται προς όφελος ορισμένων και προς καταδυνάστευση όλων των άλλων, τότε ακριβώς η αναφερθείσα «μεταμόρφωση» συνιστά την αλλοτρίωση της ανθρώπινης φύσης. Προφανώς στην περίπτωση αυτή διασπάται η ενότητα που πρέπει να χαρακτηρίζει το κοινωνικό σύνολο.

Είναι βέβαιο ότι η αλλοτρίωση εξακολουθεί και σήμερα να υπάρχει και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό από παλαιότερες εποχές. Στην εξέλιξη αυτής της σχέσης, εκτός από την ομολογουμένως εντυπωσιακή σημερινή τεχνολογική ανάπτυξη, θα πρέπει να συνυπολογισθεί το γεγονός ότι υπάρχει και ένα πολύ υψηλό ποσοστό φθηνού εργατικού δυναμικού, προερχόμενο κυρίως από την νοτιοανατολική Ασία. Η αλλοτρίωση κατά κύριο λόγο παραμένει πολιτισμική γιατί λόγω της μεγάλης αστικοποίησης που παρατηρήθηκε στην Ελλάδα από την δεκαετία του '50 και μετά οι άνθρωποι και κυρίως η νέα γενιά (ξ)έχασαν τις παραδόσεις που τους άφησαν οι παππούδες και οι πατεράδες τους και επικεντρώθηκαν στο εύκολο κέρδος με το λιγότερο επώδυνο τρόπο. Η απομάκρυνση από τις ρίζες είναι ένα θέμα που απασχόλησε την ελληνική διανόηση από το παρελθόν, όπως το ποίημα του Κ.Π. Καβάφη "Ποσειδωνιάται" (Το μόνο που τους έμενε προγονικό ήταν μια ελληνική γιορτή, με τελετές ωραίες..."). Η ανάμειξη με τους γηγενείς πληθυσμούς, αλλότριους πολιτισμούς απομακρύνει από τις πατρικές ρίζες και αμβλύνει την Ελληνική συνείδηση. Οι τοπικοί ταγοί πρέπει να δράσουν έτσι ώστε να φέρουν τους νέους κοντά στις παραδόσεις, να φέρουν κίνητρα ώστε οι νέοι να επιστρέψουν στα χωριά τους, η λεγόμενη αποκέντρωση η οποία έχει αυξηθεί ραγδαία μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 2008, και να ενισχύουν οικονομικά -όσο μπορούν- τους κατά τόπους πολιτιστικούς συλλόγους ή αδελφότητες.

Εξ άλλου, η υποτίμηση του ανθρώπου σε σχέση με τα πράγματα έχει και μία πολιτιστική παράμετρο, δεδομένου ότι η παγκοσμιοποιημένη οικονομία απειλεί και τις ιδιαιτερότητες των επί μέρους λαών και ανθρώπων. Στην περίπτωση αυτή, η αλλοτρίωση εντοπίζεται ακριβώς στην ισοπέδωση της πολιτιστικής παράδοσης των επί μέρους λαών, εφόσον μάλιστα συγκεκριμένα πρότυπα-προϊόντα (λ.χ. ενδυμασία, διατροφικές συνήθειες, πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.ά.) προερχόμενα κυρίως από την Αμερική ή την εξαμερικανισμένη Δύση υιοθετούνται, κυρίως, από αδύναμους αλλά με σημαντική παράδοση λαούς. Επομένως εδώ η αλλοτρίωση έχει πολιτιστικό και ψυχολογικό περιεχόμενο. Αντιστοίχως, εάν θελήσει να προβάλει κανείς δυνάμεις αντιστάσεως σ’ αυτήν την αλλοτριωτική συμπεριφορά, αυτές θα είναι οπωσδήποτε πολιτιστικές και ψυχολογικές. Εδώ έχει ιδιαίτερη σημασία η αντίσταση των βασικών φορέων της παραδοσιακής κουλτούρας. Είναι σκόπιμο να υπομνησθεί το παράδειγμα της Ρωσίας: στην δυτικοποίηση της ρωσικής ζωής πού είχε επιχειρηθεί από τον Μ. Πέτρο και εμπρόκειτο να συνεχισθεί και κατά τον ιθ΄ αι'., θα αντιστέκονταν κατ’ εξοχήν οι αγρότες που εκείνη την εποχή εθεωρείτο ότι διέσωζαν την παραδοσιακή πίστη και κουλτούρα, εμπνεόμενοι από τους μεγάλους ασκητές του ρωσικού μοναχισμού. Σε τελική ανάλυση, ως πράξη αντιστάσεως σ’ αυτήν την ισοπεδωτική συμπεριφορά μπορεί να θεωρήσει κανείς την διατήρηση της ιστορικής συνειδήσεως.

Από τα παραπάνω καθίσταται, νομίζω, σαφές το διττό περιεχόμενο της έννοιας της αλλοτρίωσης στην σημερινή οικονομική πραγματικότητα. Πάντως η αλλοτρίωση δεν εξαντλείται στην σχέση του εργαζόμενου με το προϊόν της εργασίας του. Επί πλέον η αλλοτρίωση καταγράφεται ως λειτουργία που απειλεί ξεκάθαρα την πολιτιστική και ψυχολογική συμπεριφορά επί μέρους λαών και ανθρώπων πολλές φορές ανίσχυρων μπροστά στις πρακτικές εφαρμογές της παγκοσμιοποίησης από κράτη πολύ πιο ισχυρά. Και προς τις δυο αυτές εκδοχές της αλλοτρίωσης ο σύγχρονος άνθρωπος, πολίτης και εργαζόμενος, έχει τη μοναδική υποχρέωση να ΑΝΤΙΣΤΑΘΕΙ!